بررسی کتب استاددندانپزشکی دکترمحمدابراهیم ذاکر

Medical history  

انتخاب : دکتر رحمت سخنی از مرکز آموزشی درمانی امام خمینی (ره) ارومیه

 dr.rahmat.sokhani@gmail.com

دکتر سیامک شایان در مصاحبه با دکترمحمد ابراهیم ذ اکراستاد دندانپزشکی ونویسنده شهیرتاریخ در باره این استاد مینویسد : 

 ممکن است آثار خود را با کمی توضیح برای ما معرفی کنید؟ 
1- نخستین کتابم به نام «مرشد او الفصول» یکی از نوشته‌های ابوبکر محمد فرزند زکریا رازی (251-313ق/865-925م) است که یک هندبوک یا کتابچه پزشکی است که بیماری‌های گوناگون را از سر تا پا می‌شناساند و درمان هر یک را بازگو می‌کند. روش من در کار برگردان متون پزشکی کهن برگردان متن به زبان پارسی روز و برابرسازی اصلاحات پزشکی و دارویی آن روزگار با پزشکی نوین است. آموزگارانم دکتر شریعت تربقان و شادروان دکتر علی‌نقی منزوی و استاد احمد منزوی هرکدام بر این کتاب مقدمه‌ایی افزودند و به کتاب ارزشی بیشتر دادند و خانم دکتر زهرا پارساپور به زیبایی آن را وبرایش کردند. کتاب در چهل و چهار بخش و 244 صفحه و در سال 1384 با کوشش موزه تاریخ علوم پزشکی وابسته به دانشگاه علوم پزشکی تهران پخش شد. رازی کتاب فصول بقراط را بازنویسی کرده و دگرگونی‌هایی بسیار در آن داده است که فراگیری آن برای دانشجویان ساده باشد.
2- پژوهش و برگردان دومین کتابم، طب منصوری یا منصوری فی الطب رازی بود. کار بر روی این کتاب با پیشنهاد آموزگارم استاد عبدالله انوار و دوستم دکتر احمدی‌نسب بود که با دل و جان پذیرفتم. استاد انوار مقدمه‌ای ارزشمند برای آن نوشت؛ البته استاد شریعت تربقان نیز بار دیگر افتخار داده و دیباچه‌ای برای آن نگاشت و دکتر محمد صدر ویرایش آن را بردوش کشید.

کتاب در ده گفتار و در 861 صفحه با همیاری موزه تاریخ علوم پزشکی در سال 1387 به چاپ رسید.
گفتار نخست آن در باره دانش کالبدشکافی است که به گستردگی و زیبایی استخوان‌شناسی و ماهیچه‌شناسی و پی‌شناسی و رگ‌شناسی و فیزیولوژی همه اندام‌های تن است.
گفتار دوم: رازی در این گفتار به بررسی مزاج هر اندام و نشان چیرگی هر خلط در تن و دانش ریخت و قیافه‌شناسی یا علم فراست می‌پردازد. بایسته گفتن است که هنوز این دانش در دانشکده‌های پلیس و حقوق به عنوان یک واحد درسی یاد داده می‌شود. برای نمونه کسی با ابروهای پهن یا باریک و یا با پیشانی کشیده و یا برجسته است، دارای چه خصوصیات اخلاقی است، فرد ترسو چه نشانه‌هایی دارد و اگر کسی بلند یا تند و یا کوتاه گفتگو می‌کند و یا اینکه آوای بم و یا زیر داره چه جور فردی است. در پایان این گفتار بخشی، در چگونگی خرید بردگان دارد که گویا بخشی مهم برای مردم آن روزگار بوده است.
گفتار سوم درباره مزه و ارزش و نیروی هر گونه خوراکی‌ و آشامیدنی‌ و نقش درمانی هر یک است. ارزش گوشت‌ها، شیر و مربا‌ها و ترشیجات و شراب و خوشبوکننده‌ها و پوشاک و نیز درباره آب و هوا و سرزمین‌های گوناگون است.
گفتار چهارم درباره چگونگی پاییدن تندرستی یا حفظ البدن یا تدبیر البدن یا سیاست و صحت البدن است. این بخش روش‌های پیشگیری از گرفتارشدن به بیماری را بررسی می‌کند.
گفتار پنجم درباره آرایش و پیرایش است و اینکه چگونه جوان بمانیم و بهسازی بوی بد دهان و مسواک زدن و بهداشت دندان‌ها و دهانشویه‌ها و دندان‌شویه‌ها و سرمه کشی به چشم و چگونگی پاییدن بارداران و پرورش نوزادان و کودکان و نوجوانان و گزینش دایه است.
گفتار ششم در باره گردشگری در زمین و دریا است، اینکه با سرمازدگی، گرمازدگی در سفر و حضر چه کار کنیم. چگونه از تیره شدن رو در برابر خورشید جلوگیری کنیم و چاره‌سازی آب‌های آلوده.
گفتار هفتم در باره شکسته‌بندی استخوان‌ها، و دررفتگی بند‌ها، آماس سخت گردن و سرطان و دمل‌ها و آماس‌ها و حجامت و رگ زدن و خونگیری است.
گفتار هشتم در باره زهرهاست؛ سم‌های گیاهی و جانوری، نیش گزندگان خزنده و حشره و درندگان و سمیت خوراکی‌های تباه شده و جز آن است.
گفتار نهم بیماری‌های از سر تا پاست. از سرگیجه و خواب آلودگی، بختک، مالیخولیا تا بیماری‌های چشم، و گوش و بینی، و بیماری‌های دهان و دندان که بخش گسترده‌ای رو تشکیل می‌دهد و من بخش دهان و دندان را یک بار به عنوان سخنرانی و مقاله چاپ کردم و یک بار هم در این مورد با دکتر کی‌پور گفتگوی مجله‌ای داشتیم. سپس درباره بیماری‌های سیستم تنفس و دستگاه گوارش و جگر و سپرز و دیگر اندام‌های درونی است و درمان هر یک را به گستردگی یاد می‌کند.
گفتار دهم در باره تب‌های گوناگون است بیش از پنجاه گونه آن را بازگو می‌کند.
کار جالبی که من انجام دادم نمایه‌هایی را برای کتاب ساختم که یک بخش از این نمایه‌ها در کتاب بود و من تکمیلش کردم و بخش لاتین و انگلیسی را به آن افزودم. این کتاب قرار بود دومین کتاب من باشد، ولی با یه فاصله زمانی بعد از کتاب «قولنج» در سال چاپ شد.
3- کتاب قولنج را هم آقای دکتر احمدی نسب به من پیشنهاد کردند. بخشی از این کتاب نوشته رازی بوده و به عنوان کتاب القولنج آمده و بخشی دیگرش نوشته ابن‌سینا (370-428ق/980-1037م) بوده و رساله القولنج نام داشت و هر دوی آن‌ها با هم بودند و من آن‌ها را ترجمه کردم، کاری که برای این کتاب کردم این بود که زندگی‌نامه این دو شخص رو از کتاب عیون الانباء فی الطبقات ابن‌ابی‌اصیبعه موفق‌الدین بوعباس احمد فرزند قاسم فرزند خلیفه (595 - 668ق / 1199 - 1270م) گردآوری و ترجمه کرده بر آن افزودم. من بر نمایه‌های عربی-فرانسه آن بخش پارسی-انگلیسی افزودم.
کتاب به گونه فراگیر درباره دردهای گوناگون پدیدآمده در فضای شکم و پیرامون آن سخن می‌گوید و به یادآوری گونه‌های قولنج و نشانه‌های هر کدام و چگونگی درمان هر یک و چگونگی جداسازی این گونه درد‌ها از دردهای سنگ گرده/کلیه و دردهای سپرز/طحال و جگر و جزآن می‌پردازد. کتاب در 352 صفحه و توسط مرکز تحقیقات طب سنتی و مفردات پزشکی که وابسته به دانشکده شهید بهشتی بود که در سال 1385 به چاپ رسید.
4- کتاب چهارم من به نام «تدارک الخطأ» یا «حفظ البدن» / «پاییدن تندرستی» است که نوشته ابن‌سینا بود. من سال 1385 با مرکز تحقبقات اخلاق و حقوق پزشکی همکاریم را آغاز کردم و هم‌زمان زیر نظر دکتر غلام‌رضا جمشیدنژاد به آموزش کار علمی بر روی متون خطی پزشکی پرداختم که در این کلاس با دکتر رفیع کافیه آشنا شدم. هم‌زمان دکتر محمد صدر که اکنون در دانشگاه سوربن در حال تحصیل در رشته تاریخ پزشکی است، مشغول تحقیق و پژوهش و تصحیح این کتاب بود. به طور اتفاقی در یک جمعی در مرکز تحقیقات اخلاق پزشکی دانشگاه شهید بهشتی بودیم که متن تصحیح نشده کتاب را به من داد و بنا شد همزمان با تصحیح آن، من نیز به ترجمه کتاب تدارک الخطأ بپردازم تا با هم برای چاپ آماده شوند. کار تحقیقی ایشان نیمه کاره ماند. ایشان به فرانسه رفت و من مجبور شدم برای ترجمه متنی را که خودش به من داده بود و دست‌نوشته مجلس بود، با یک متن دیگری از کتابخان? جارالله ترکیه، هم مقایسه و برابرخوانی و هم ترجمه کنم. ویرایش کتاب را آموزگارم دکتر غلامرضا جمشیدنژاد اول به انجام رساندند.
این کتاب در مورد اینکه برای پاییدن تندرستی خود، در چه هوایی زندگی کنیم و از انجام چه کارهایی بپرهیزیم، هنگامی که با سرمازدگی و گرمازدگی روبه رو شدیم چگونگی خوردن و آشامیدن و ورزش‌کردن و تهی‌سازی تن و اندازه خواب و چگونگی چاره‌سازی ناهنجاری‌های پدیدآمده از نارسایی‌ها و پیآمدهای آن‌ها. این کتاب با همیاری بنیاد علمی بوعلی سینا و مرکز تحقیقات اخلاق و حقوق پزشکی وابسته به دانشگاه شهید بهشتی به سال 1388 در 304 صفحه به چاپ رسید.
5- کتاب پنجم من کتابی بود با نام سیری در سه قرن دندان‌پزشکی ایران که بررسی تاریخ دانش دندان‌پزشکی ایران و جهان اسلام در سه سده است. کتاب دربرگیرنده متون دانش دندا‌ن‌پزشکی کهن ایران از سال 236 تا 531ق/850-1137م است. این کتاب دربرگیرنده چند بخش بود: 1) بخشی ترجمه متون پزشکی - دندان‌پزشکی چاپ شده بود، مانند: فردوس الحکمه علی فرزند سهل ربن تبری و مقاله فی حفظ اله و استصلاح‌ها و جلد سوم حاوی فی الطب و احسن التقاسیم و منصوری فی الطب رازی بود؛ 2) بخش‌هایی [کتاب ششم تا دهم] از دست‌نوشته‌های ذخیره خوارزمشاهی را که شادروانان استاد ایرج افشار و استاد دانش‌پژوه به صورت چاپ فکسیمیله در آورده بودند، از پارسی سده ششم به پارسی روز درآوردم و نیز پنج کتاب نخست آن [یکم تا پنجم] را که فرهنگستان علوم پزشکی در سال 1380 چاپ کرد و کتاب هدایه المتعلمین بوبکر ربیع اخوینی بخارایی و یادگار و اغراض الطبیه مباحث العلائیه را به همین گونه انجام دادم؛ 3) بخش‌هایی از دست‌نوشته معالجات بقراطیه بوحسن احمد فرزند محمد تبری را از روی دسته‌نوشته ترجمه کردم. 4) بخش‌هایی نیز مانند کامل الصناعه الطیبه علی فرزند فرزند عباس اهوازی زرتشتی چاپ سنگی بود، که به پارسی برگرداندم؛ 5) بخش‌هایی مانند حاوی فی الطب جلد بیست و بیست و یک و قانون ابن‌سینا، کتاب‌هایی‌اند که به وسیله بزرگانی مانند پیشکسوتان این عرصه دکتر سلیمان پورافشاری و شادروان شرف‌کندی [هه‌ژار] پیش از این‌ها به پارسی برگردانده شده بودند که متن ایشان را پای? کار گذاشتم و تنها بخش‌هایی از آن‌ها با متن اصلی برابرخوانی کردم؛
سیری در سده دانش دندان‌پزشکی دربرگیرنده پانزده جلد کتاب از نه نویسنده ایرانی، از روزگار علی تبری فرزند سهل ربن (ز: 236ق) تا سید اسماعیل جرجانی (د: 531) است، همه کتاب‌ها گسترده‌نویسی شده و کُناش گونه‌اند، که شامل پزشکی‌دندان‌پزشکی‌اند، به جز یک کتاب مستقل دندان‌پزشکی به نام مقاله فی حفظ الانسان و استصلاح‌ها بود که نوشته حنین فرزند اسحاق عبادی (194-264ق/810-878م) بود. دهخدا، او را نیشابوری‌تبار به شمار آورده بود بوده که در حیره بیست کیلومتری شهر نجف به سال 194 به دنیا آمده بود. گویند: او در گندی‌شاپور درس خوانده یا دستکم استادانی و آموزگارانی از گندی‌شاپور مانند ماسویه و فرزندش ابن‌ماسویه، یوحنا داشته است. و نیز جلد سوم حاوی فی الطب، رازی که درباره بیماری‌های گوش و بینی و دندان می‌بود که نزدیک به دو سوم کتاب سیصد و اندی صفحه‌ای چاپ دکن - حیدرآباد درباره بیماری‌های بافت‌های سخن و نرم دهان و به ویژه دندان بود که من عنوان آن را بیماری‌های گوش و حلق و بینی و دهان گذاشتم. این کتاب بعد‌ها به طور مستقل چاپ شد. این کتاب با همیاری انجمن دندان‌پزشکی ایران و مرکز تحقیقات اخلاق و حقوق پزشکی و دانشگاه شهید بهشتی به مناسبت پنجاهمین کنگره بین‌المللی انجمن در اردیبهشت سال 1389 در 712 صفحه و با وبرایش دکتر رفیع کافیه پخش شد.

انگیزه شما در گردآوری کتاب سیری در سه سده دانش دندان‌پزشکی چه بود؟ 
این کتاب تاریخچه جالبی دارد من کتابی را به نام TORIS TRAITES D، ANATOMIE ARABS / ثلاث رسائل عربیه فی التشریح / سه کتاب عربی در کالبد‌شناسی که سه سه اندیشمند ایرانی به زبان تازی است از گردآوری یک فرانسوی به نام پی‌تر دی کونینگ / P. DE KONING دیدم که در مورد جراحی / آناتومی این کار رو کرده بود. او بخش آناتومی کتاب طب منصوری رازی و قانون فی الطب ابن‌سینا و کامل الصناعه علی اهوازی (سده 4 هـ/10م) را یک جا گردآورد و به سال 1903م در لیدن به چاپ رسید. این کتاب الگوی کارم شد، دیدم که برای دیگر رشته‌های پزشکی و نیز دندان‌پزشکی این کار را انجام داد. از این رو برآن شدم دستکم در رشته خودم پیش‌گام بشوم و این کار را بکنم تقریبا با اطمینان می‌توانم بگویم این کار در سرتاسر جهان نوآورانه است نه در زبان‌های اروپایی داریم و نه در عربی و نه در هیچ جای جهان به عنوان تاریخ سیصد سال دانش دندانپزشکی ایران و جهان اسلام. من عنوان ایران را بهش دادم چون فکر می‌کردم به طور مشخص دانشمندان برخاسته از سرزمین پهناور ایران‌زمین بودند که سهمی بزرگ در گسترش این دانش داشته‌اند؛ بنابراین آن‌ها را بدین گونه و بدین ترتیب در اینجا آوردم؛ البته بخش‌های دیگری هست که باید به آن افزود. این از سال 236ق آغاز می‌شود که با کتاب «فردوس الحکمه» نوشت? علی فرزند ربن سهل تبری (د: 25ق/864م) است که وزیر و منشی مازیار فرزند قارن (ک: 224ق/839م) سردار ایرانی بود که علیه عباسیان جنگید او یهودی‌زاده بود که مسلمان شد، مذهب شیعه را بر‌گزید و نام علی را بر روی خود گذاشت. او کتاب‌هایش از دعا‌ها و وردهای یهودی بیشتر بهره می‌برد. او کتابش رو در سال 236ق به پایان رساند و به متوکل عباسی پیشکش کرد.

چرا این کتاب را اول قرار دادید؟ 
 چون به کتابی پیش از آن برخورد نکردم؛ البته کتاب‌های گسترده‌نویسی شده پزشکی پیش از آن بوده که در دسترس نیست و یا اینکه من نمی‌دانم و با درگذشت سید اسماعیل جرجانی در 531ق به پایان رساندم.

چرا با این تمامش کردید؟ 
من دلایل ویژه‌ای برای خودم دارم، یکی اینکه در این زمان، نمی‌خواستم طولانی‌تر از این بشود؛ دوم اینکه من فکر می‌کنم اوج شکوفایی هنر و دانش پزشکی، نو آوری‌ها و ادعا‌ها و ابتکار‌ها در این سه قرن روی داده است؛ البته این برداشت من است و ممکنه خیلی‌ها آن را رد کنند. من فکر می‌کنم دستکم در ایران پس از این تاریخ افزوده‌های به این دانش خیلی کم باشد و بیشتر شرح و بسط گذشته‌ها بوده است، مانند شرح‌های گوناگونی که بر این کتاب‌ها تا سده13هـ نوشته شد.

یعنی از زمان یورش مغولان؟ 
نه به دوران مغول‌ها نمی‌رسد. یورش مغولان پیرامون سال 612ق/1215م رخ داد یعنی حدود 100 سال بعد ولی در کل برداشت شخصی من است و شاید هم به جهت تنبلی من بوده که بیشتر نیفزودم و یا... که کتاب را در اینجا بستم، ولی به هر حال با برآوردهای من، اندیشمندان و پژوهشگران تاریخ دانش پزشکی هم تا اندازه‌ای و نه به این صراحت بازگوکننده این مساله هستند هر چند درست است که ابن‌نفیس قرشی (د: 686ق/1278م) ابن نفیس کتاب شرح تشریح القانون را که تفسیری بر آناتومی کتاب قانون فی الطب ابن‌سینا را در 20 جلد نوشت و در تفسیرش، برای نخستین بار مفهوم روشنی را از گردش خون به نمایش گذاشت که خیلی پیش از آنکه ویلیام هاروی، در سال 1659م آن را بازگو کند؛ ولی با این همه گمانه‌زنی خود را در این زمینه درست می‌دانم.

محتوایش شامل چند کتاب بوده است؟ 
تقریبا حدود 15 عنوان کتاب است که از این 15 عنوان کتاب مثلا کتاب قانون رومیشه نام برد با 10 کتاب، کتاب ذخیره با حدود 10 کتاب، کتاب الحاوی حدود 25 کتاب، معالجات بقراطی دو کتاب و کامل الصناعه دو کتاب‌اند و جزآن.
برخی از این کتاب‌ها خطی بوده مانند معالجات بقراطی، 5و یا 5 تا از ده کتاب ذخیره چاپ شده و پنج تای دیگر خطی بود، به ویژه بخش‌های دندان‌پزشکی خطی بودند. است که من آن را از روی فکسمیله/چاپ عکسی شادروان محمدتقی دانش‌پژوه و زند?اد ایرج افشار دنبال کردم و باید بگویم که دانش دندان‌پزشکی به صورت مجزا، کتاب کمتر از انگشتان یک دست داشته است.

حتا یک مقاله؟
واکاوی‌های من در تاریخ پزشکی و بیوگرافی دانشمندان و پزشکان ایرانی و غیر ایرانی، تنها به چند مورد برخورد کردم که:

1- کتاب فی نبات اله نوشته بقراط است ه درباره رویش دندان. ابن‌ابی‌اَصَیبعه (1/32) آن‌ را یاد کرده است (تاریخ نگارش‌ها، 81)؛

2- کتاب إلی... فیما یعرض للثه و اله، درباره دردهای دندان و لثه نوشته فیلاگریوس است (تاریخ نگارش‌ها، 225)؛

3- کتاب فی السواک و السنونات بوزکریا یوحنا فرزند ماسویه است که از خانواده‌ای از پزشکان سریانی‌زبان گندی‌شاپور، به احتمال بسیار در حدود 160ه‍/776م در گندی‌شاپور‌زاده شد و در بغداد 243ه‍/857م درگذشت (تاریخ نگارش‌ها، 310).

4- قول فی حفظ اله و استصلاح‌ها نوشته حنین فرزند ‌اسحاق است که نسخه آن در کتابخانه ظاهریه 4516 (نک‍: مجله معهد المخطوطات العربیه، 5/294)؛ حلب، سباط (نک‍: سباط، فهرس، 1/43، ش311). دست‌نویسی دیگر از آن در کتاب الفصول المهمه فی طب الاُمه ابن‌سرابیون، آکسفورد، بادلیان Marsh.، Hunt. 461 (گ63 ر-52 پ)، «دست‌نویسی دیگر از کتاب حنین فرزند ‌اسحاق درباره دندان‌پزشکی»، در: Annali (ناپل)، 36/1976م/243-236؛ نیز نک‍: سلانتانو، «رساله کوچک حنین فرزند ‌اسحاق دربارههپیش‌گیری از بیماری‌ها و درمان دندان»، در: Arabica، 21/1974م/251-245. چاپ: به کوشش نجات (زکریاء یوسف و زکریاء یوسف، بغداد، 1973م (تاریخ نگارش‌ها، 337).

5- رساله فی الضَّرَس نوشته قُسطا فرزند ‌لوقا (سده 3هـ) درباره کندشدن دندان است. نسخه‌ای از آن در کتابخانه ایاصوفیه 3724 (گ123ر-111پ، 721ق، که برای بطریق البطارقه تألیف شده، و در 20 فصل است (تاریخ نگارش‌ها، 367).
و یا بخش‌هایی از کهن‌ترین نسخه‌های پزشکی پارسی‌نویس شده به نام هدایه المتعلمین بوبکر اخوینی که گفته می‌شود پیرامون سال 370ق/980م درگذشته است و این کتاب به زبان پارسی سده چهارم بوده که من را به زبان پارسی روز درآوردم.

منابع را چگونه به دست می‌آوردید؟ آیا هر کتاب فصلی ویژ? دندان‌پزشکی داشت؟ 
فصلی نبوده، باید کتاب را از اول تا آخر بخوانی چون معمولا بخش آناتومی اول کتاب است و باید این بخش رو در بیاری پس از آن درباره داروهای تکی درمانی و پاییدن تندرستی فضای دهان را در میان همه داروهای درمان بیماری‌های گوناگون، نگاه کنی و یا به بخش پیرایش آرایش رفته و مطالبی مانند بوی بد دهان و شیوه مسواک‌زدن و چگونگی خوردن و آشامیدن را در بیاوری و یا به بخش بیماری‌های سر تا پا رفته و بیماری‌های ویژه بافت‌های نرم و سخت دهان را یافته و جداسازی می‌نمودم و گاهی آخرین بخش کتاب قرابادین بوده که دربرگیرنده داروهای ترکیبی درمان همه بیماری‌هاست که باید بخش درمان دندان و بافت‌های نرم دهان را از جداسازی کرد: بنابراین بخش دندان‌پزشکی در یک یا دو گوشه کتاب نیست؛ بلکه باید سرتاسر کتاب را از ب بسمله تا پایان کتاب را خواند و گزینش کرد، چون کتاب‌ها نه فهرست رسا و نه هیچ گونه نمایه‌ای دارند. از این رو هر برگه‌ای را که بخوانی در جا یا ترجمه خواهی کرد و یا اگر متن به پارسی آن روزگار است، به پارسی روز درآوری و برای اصطلاحات پزشکی آن معادل روز بیابی و گاهی لاتین و انگلیسی آن را در پانوشت بیاوری.

 کتاب را چگونه فصل بندی کردید؟ 
ترتیب قرارگرفتن کتاب‌ها برمبنای تاریخ زیستی نویسنده انجام گرفت. نخستین آن، کتاب فردوس الحکمه از علی فرزند ربن تبری (د: 249ق) و دومی مقاله فی حفظ الاسنان و استصلاح‌ها از حنین فرزند اسحاق (د: 264ق) که تنها کتاب جدانویسی شده در دانش دندان‌پزشکی بود؛ سومی کتاب حاوی فی الطب جلد سوم نوشته رازی (د: 313ق) بود؛ کتاب‌های چهارم و پنجم و ششم و هفتم حاوی فی الطب جلد بیست؛ و بیست و یک؛ و منصوری فی الطب؛ و تقاسیم العلل / تقسیم و التشجیر رازی بودند؛ هشتمی کتاب هدایه المتعلمین بوبکر ربیع فرزند احمد اخوینی بخاری (د: 373ق/983م) که به زبان دری سده 4هـ بود؛ نهمی کتاب معالجات بقراطیه نوشته بوحسن احمد فرزند محمد تبری (ز: 359ق/970م) است که در دو جلد و خطی بود؛ دهمی کتاب کامل الصناعه الطبیه / طب الملکی علی اهوازی زرتشتی فرزند عباس (ز: 378ق/988م) چاپ سنگی بود؛ یازدهمی کتاب مفتاح الطب و منهاج الطلاب ابن‌هندو بوفرج علی فرزند حسین فرزند هندو (د: 420ق/1029م)؛ دوازدهمی کتاب قانون فی الطب ابن‌سینا (د: 428ق) دربرگیرنده ده کتاب یا گفتار است؛ سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم کتاب‌های یادگار؛ و اغراض الطبیه و المباحث العلاییه؛ و ذخیره خوارزمشاهی هر سه به زبان پارسی سده 6هـ و نوشته اسماعیل جرجانی (د: 531ق) است که نیمی از ذخیره خطی بود؛ البته در آغاز هر بخش بیوگرافی کوتاه از اندیشمند ایرانی نویسنده کتاب با برداشت از کتاب‌های تاریخ پزشکی متقدمان مانند کتاب فوز العلوم / فهرست ابن‌ندیم و یا تاریخ الحکماء جمال‌الدین قفطی و عیون‌الانباء فی طبقات الاطباء ابن‌ابی‌اصیبعه آورده‌ام

شما به عنوان یک دندان‌پزشک که در ترجمه متون پزشکی نیز کار می‌کنید براتون مشکلی را به وجود نمی‌آورد؟ 
ببینید، بزرگانی هستند که رشتهتحصیلی ایشان چیزی دیگر بود، ولی به جهت دلبستگی به ادبیات و یا روزنامه‌نگاری و یا پژوهش در کتاب‌های خطی، رشته دانشگاهی خود را کنار گذاشتند و یا بخش عمده کار روزانه خود را برای دلبستگی خویش گذاشتند، نمونه آن‌ها را در دندان‌پزشکان می‌توان از دکتر محمود عنایت روزنامه‌نگار و دکتر محمد درهمی کار در موسسه دهخدا و دکتر حبیب‌الله پیمان فعال سیاسی مذهبی و دکتر حسین برقعی پژوهشگر تاریخ پزشکی و جر ایشان نام برد که همه زندگی و یا بخشی بزرگ از آن را در کار فرهنگی جز دندان‌پزشکی گذرانده و می‌گذرانند، ولی من این کار را با گستردگی بسیار و در مدت 12-15 سال، پنجاه‌پنجاه انجام داده‌ام و هنوز هم در حال انجام‌دادنش هستم.
کاری بس دشوار و زمان‌بر است که باید در کنار کار دندان‌پزشکی سنگین، آن را نیز دنبال کنم، ولی چون شیوه‌های نگارش متون پزشکی کهن نزدیک به هم است. از این رو دو سه جلد نخست، کاری توان‌فرسا بود و به تدریج و با آشنایی با اصطلاحات و شیوه نگارش هر نویسنده و خواندن رونویسی هر رونویس‌کننده [کتاب خطی و یا چاپ سنگی]، کتاب‌های دیگر آرام‌آرام، ترجمه‌ای ساده‌تر می‌داشتند. من چهار کتاب نخستم را می‌نوشتم سپس برای تایپ به تایپیست می‌دادم و در گام بعد متن ترجمه تایپ شده را بازخوانی کرده و به تصحیح آن می‌پرداختم و در کنار آن پانوشت‌های مورد نیاز را از کتاب‌های دیگر برداشته، خودم تایپ می‌کردم. چهار یا پنج کتاب دیگرم را خودم مستقیما می‌خواندم و ترجمه و تصحیح و پانویسی می‌کردم، ولی پس از چندی، به جهت شناخت بیشتر متن‌ها، گمان داشتم که باید شتاب بیشتری در ترجمه بدهم و از فرصت‌های به دست‌آمده در ماشین و مترو و بانک و دیگر ادارات دولتی و خصوصی در زمان‌های انتظار در فرودگاه و یا در سفر‌ها و حتا در هنگام شرکت در برخی از کنگره‌ها، از وقت خود بیشتر بهره ببرم و به ترجمه بپردازم. از این رو دوباره به یادداشت‌نویسی روی آوردم.
هم‌چنین از سال86-85 به تدریج پذیرش بیمار‌هایم را کمتر کردم، چون که دیگر نه زورم می‌رسید و این دلبستگی من به تاریخ پزشکی صدچندان شده بود. زمان‌های میان بیمار‌هایم و چنانچه نمی‌آمدند و دو ساعتی میان نیمروز که پذیرش بیمار نداشتم و بیشترین زمان کاریم در شب‌ها پس از شام بود که تازه کارم آغاز می‌شد و نیز روزهای تعطیل رسمی کشور بود. از این رو روابطم با دوستان و آشنایان به تدریج کاسته شد و زمان آن نیز برای کار پژوهشی هزینه گشت.

پس عمدتا شب‌ها کار می‌کردید؟ 
 بله، دقیقا تا ساعت 2و 3 بامداد بیدار بودم به ویژه زمان‌هایی که باید کاری را تحویل می‌دادم و یا نمایه و ایندکس‌سازی داشتم؛ البته هر سن بالا می‌رود، این بی‌خوابی کشیدن‌ها نیز کاسته می‌شود که اکنون نیز در حال کاهش است.
مزیت کتاب‌های من که به تدریج پیدا کرد، نمایه‌های آن است، نمونه کتاب‌های ششم به بعد دربرگیرنده ده نمایه شد، مانند: نمایه کسان؛ کتاب‌ها؛ جا‌ها جزو نمایه‌هایی هستند که در بیشتر کتاب‌ها وجود دارند، ولی من افزون بر آن به جهت ویژگی موضوعی کتاب‌های پزشکی کهن، نمایه داروهای ترکیبی سرشته یا دهانشویه و مرهم و جزآن؛ داروهای تکی (شنبلیله و تلخون و...)؛ نمایه بیماری‌ها؛ و جانوران؛ خوراکی‌ها؛ اندازه‌ها و وزن‌ها؛ و نمایه گروه‌ها و پیشه‌ها و در پایان کتاب‌نامه است.

دربار? کتاب‌های دیگرتان بگویید؟ 
6- کتاب ششم حاوی فی الطب، جلد چهارم، نوشت? رازی است که درباره بیماری‌های شش، بیماری‌های تنفسی و بیماری‌هایی همانند ذات‌الجنب و ذات‌الریه و ذات‌الکبد و آسم و نفس‌تنگی و هرگونه ناهنجاری تنفسی و خون‌برآمدن دهانی و آب‌ریزش بینی برآمدن چرکابه از شش و سینه و بیماری سل و هرگونه آماس شش و نای است. کتاب در 340 برگه به سال 1389 با همیاری مرکز تحقیقات طب سنتی و مفردات پزشکی دانشگاه شهید بهشتی پخش شد.
7- کتاب هفتم حاوی فی الطب جلد پنجم نوشته رازی است که درباره بیماری‌های مری و معده است. رازی درباره انگیزه تکیدگی و خشکی تن و گونه‌های سوء‌مزاج و لانه‌گزینی خلط‌های فزونی یافته در دیواره معده و تنگی مری و خون‌بالاآوردن و هرگونه آماس معده و سرازیرشدن آب‌دهان و کورشدن اشت‌ها و اشتهای دروغین و گرسنگی و تشنگی و درددل و انگیزه‌های بدگواریدن خوراک و گوارش درست و نادرست و زخم مری و معده و آوای قاروقور و سکسکه و انگیزه‌های بادسازی و گونه‌های شکمروش سخن گفته است. کتاب در 304 برگه به سال 1390 با کمک مرکز تحقیقات طب سنتی و مفردات پزشکی دانشگاه شهید بهشتی پخش شد.
8- کتاب هشتم جستاری در تاریخ و فلسفه پزشکی اسلامی و جایگاه دانش پزشکی و گروه‌بندی آن در کتاب‌های چند دانشی [دایره‌المعارف] اسلامی بود که در مقدمه آن سیر تاریخی دایره‌المعارف‌نویسی را برداشتی از ذریعه جلد هشتم از پیش از اسلام در سراسر جهان گردآوری کردم سپس به بررسی نزدیک به پنجاه کتاب دایره‌المعارفی، مانند: حاوی فی الطب رازی (د: 313ق)؛ و احصاء العلوم فارابی (د: 339ق/950م)؛ و جوامع العلوم شعیا فرزند فریغون (ز: 344ق/955م)؛ مقابسات بوحیان توحیدی (د: 400ق/1010م)؛ کتاب شفا ابن‌سینا (د: 428ق)؛ کیمیای سعادت غزالی (450-505ق/1058-1111م)؛ جامع العلوم امام فخر رازی (545-606ق/1150-1209م)؛ دره التاج قطب‌الدین شیرازی (634-710ق/1237-1310م)؛ و مفتاح العلوم سکاکی (د: 626ق/1229م): و نفایس الفنون آملی (د: 753ق/1352م)؛ تعریفات سید شریف جرجانی (740-816ق/1243-1413م)؛ مفتاح السعاده طاش‌زاده کبری (910-968ق/1505-1561م)؛ کشف الظنون حاجی خلیفه چلبی (1017-1067ق/1608-1657م)؛ جنات الخلود امامی مدرس (ز: 1128ق/1716م)؛ کشاف اصطلاحات الفنون محمدعلی تهانوی (1158ق/1745م)؛ مطلع الانوار واجدعلی خان صاحب هندی (ز: 1262ق/1846م)؛ تقسیم العلم ابوعبدالله زنجانی (ز: 1313ق/1895م) است که با مقدمه‌ای از دکتر فرید قاسملو و با همیاری مرکز تحقیقات طب سنتی و مفردات پزشکی دانشگاه شهید بهشتی در 200 برگه، به سال 1389 چاپ رسید. این کتاب کوچک در اصل مقاله‌ای بوده که می‌بایست در 30 برگهه گردآوری می‌شد، اما ناچار به گسترشش شدم و اسم مقاله در اصل جایگاه دانش پزشکی در رده بندی علوم اسلامی در کتابهای چند دانشی یا دایره المعارف بود. من کتاب‌های زیادی را دیدم فکر کنم بیش از 200 کتاب را نگاه کردم و این سبب شد این مقاله تبدیل به کتاب شود.

 بعد از این کتاب چطور؟ 
9- کتاب نهم پژوهش کتابی خطی از سده ششم هجرت است با نام حفظ البدن امام فخر رازی (545-606ق/1150-1209م) است. که درباره چگونگی پاییدن تندرستی تن است. باید بگویم: آقای دکتر حسین رضوی برقعی یکی از همکاران دندان‌پزشک ماست که او هم بر روی این کتاب جداگانه کار کرد و با سه ماه فاصله زمانی این دو پخش شدند. ایشان در قم زندگی می‌کند، البته شنیدم که از اول کار دندان‌پزشکی دنبال نکرد و تنها به کارهای فرهنگی و پژوهش در تاریخ پزشکی پرداخت. من فعالیت ایشان را بیشتر در این زمینه دیدم. تقریبا می‌توان گفت از دهه 70 در این کار بوده است، دستکم از دهه 70 از ایشان اطلاعات بیرون آمده است. با اینکه از لحاظ سنی از من کوچک‌ترند نسبت به من بسیار ورزیده‌تر، پیشکسوت و توانمند‌تر هستند، چون هم با سابقه‌تر و هم حرفه‌ای‌ترند.

ادامه دارد 

منبع :

http://www.dandane.ir